Chełchowski Stanisław (1866–1907), rolnik i działacz społeczny. Urodził się w majątku Chojnowo, pow. przasnyskiego, 26 II jako syn Teodora, wybitnego rolnika, i matki Julii z Obrębskich. Do szkół uczęszczał w Mławie a następnie w Warszawie, gdzie ukończył IV gimnazjum w r. 1883 ze złotym medalem. Już w czasie nauk szkolnych należał do tajnych organizacji oświatowych i samokształceniowych, a zarządzając zakonspirowaną uczniowską biblioteką, zawiązał bliższe stosunki z redaktorem »Wędrowca« i jednym z głównych wydawców »Słownika Geograf.«, Filipem Sulimierskim, który, oceniając wielkie zdolności chłopca, zachęcił go do pracy pisarskiej. Skutkiem tego już w r. 1880, a więc w 14. roku życia, umieścił Ch. w I tomie »Słownika« opis rodzinnego Chojnowa i Czernic, a potem stale zasilał »Słownik« sprawdzonymi na miejscu opisami. Sulimierski zapoznał go również z J. Karłowiczem, ówczesnym redaktorem »Wisły«, który zainteresował Ch-go badaniami etnograficznymi, dzięki czemu zamieścił on w »Wiśle« rozpr. etn.: Materiały do etnografii Polski, Stosunki etnograficzne ziemi płockiej, Zbiór pieśni ludowych z okolic Przasnysza, Zbiór prowincjonalizmów ludu przasnyckiego, Medycyna ludowa w Przasnyskiem, zebrane w oddzielnym wydawnictwie biblioteki »Wisły« 1887–9 r. pt. Opowiadania z okolic Przasnysza. Również za czasów szkolnych oddawał się z zamiłowaniem badaniom przyrodniczym, tak że zapisawszy się w r. 1884 na wydział fizyko-przyrodniczy Uniw. Warsz., mógł już w r. 1886 ogłosić w »Wiadomościach Uniwersyteckich« pracę z zakresu florystyki pt. Materiały do flory roślin jednokwiatowych. W r. 1887 ukończył Ch. studia uniwersyteckie ze złotym medalem za rozprawę z zakresu mykologii: O grzybach podstawko-zarodnikowych okolic Warszawy (po rosyjsku). Zamiłowanie do badań przyrodniczych nie opuściło go i w następnym okresie życia, gdy zamieszkał w Chojnowie, a po śmierci ojca w r. 1891 odziedziczył majątek rodzinny i pojął za żonę Jadwigę Jaworowską z Unikowa.

Teraz zajął się badaniami płodów rolnych. Prace swe drukował w wydawnictwach zawodowych jak »Gazeta Rolnicza«, »Gazeta Cukrownicza« lub »Encyklopedia Rolnicza«, ale nie zaniedbywał współpracownictwa w organach przyrodniczych, umieszczając szereg rozpraw w »Pamiętniku Fizjograficznym« i »Wszechświecie«. W r. 1900 na Zjeździe przyrodniczo-lekarskim w Krakowie otrzymał Ch. dyplom honorowy za kolorowane tablice grzybów jadalnych i trujących oraz za dzieło o grzybach podstawko-zarodnikowych. Również prof. M. Raciborski we wspomnieniu pośmiertnym, drukowanym w »Kosmosie«, stawiał Ch-go w szeregu najwybitniejszych botaników polskich na terenie ówczesnej Kongresówki.

Opanowawszy szybko technikę gospodarstwa rolnego, Ch. po upływie kilku lat wybił się na czoło rolników polskich. W r. 1899 studium rolnicze Uniw. Jagiell. ofiarowało mu katedrę rolnictwa, ale jej nie przyjął, bo w tym samym czasie otworzyły się przed nim widoki szerokiej działalności publicznej. Na przełomie l. 1898–9 rząd rosyjski zezwolił na utworzenie towarzystw rolniczych gubernialnych lub stowarzyszeń rolniczo-handlowych pod nazwą syndykatów i ustosunkował się przychylniej do powstawania specjalnych organizacji zawodowych, jak wzajemne ubezpieczenia, towarzystwa mleczarskie, melioracyjne, wzajemnych kredytów itp. Utworzenie tych prowincjonalnych ognisk pracy rolniczej wpłynęło z kolei na ożywienie działalności istniejącej już od r. 1884 Sekcji Rolnej przy Towarzystwie Popierania Rosyjskiego Przemysłu i Handlu, która odtąd stawała się instytucją, centralizującą cały ruch rolniczy w kraju. Temu budzącemu się odrodzeniu pracy rolniczej poświęcił swe siły Ch. Cechowały go instynkty urodzonego wodza, który gdziekolwiek się zjawiał, wysuwał się zawsze na pierwszy plan, wnosząc głębokie ujęcie przedmiotu, szybką orientację i umiejętną decyzję. Dobry znawca ludzi, umiał wciągać do wspólnych wysiłków nie tylko obojętnych, lecz nawet współzawodników i przeciwników. Z niewyczerpaną energią był wszędzie, gdzie tworzyły się nowe placówki pracy zbiorowej, wygłaszał referaty, pisywał artykuły i broszury jak np. Nasze wzorowe gospodarstwa włościańskie, lub Rolnictwo w organizacji samorządu, inicjował towarzystwa rolnicze, a w zakupionym przez siebie folwarku Miłoszewiec założył jedną z pierwszych stacji doświadczalnych w kraju. W r. 1900 wybrany na prezesa Sekcji Rolnej, przekształcił ją gruntownie, tworząc specjalne oddziały gospodarki włościańskiej, gospodyń wiejskich, kooperacji rolnych, organizował przy tym związki nasienne (płocka produkcja nasion), konkursy gospodarstw włościańskich, pokazy hodowlane i wystawy powiatowe. We wszystkich tych organizacjach kładł on główny nacisk na samodzielność inicjatywy i osobisty udział ziemian w kierownictwie instytucji, unikając posługiwania się siłami najemnymi. Sam stojąc na czele sekcji rolnej, był głównym kierownikiem życia rolniczego w b. Kongresówce, którego dzieje w ciągu ośmiu lat aż do chwili zgonu Ch-go są ściśle z jego nazwiskiem związane. Od pracy tej oderwał go na krótki przeciąg czasu manifest październikowy 1905 r. Ulegając presji stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, przyjął mandat poselski do pierwszej Dumy z gub. płockiej.

Był on jednym z twórców ruchu narodowego, członkiem Ligi Narodowej i jednym ze współpracowników »Głosu«, redagowanego przez Józefa Potockiego (Bohusza) i Jana Ludwika Popławskiego. Pisywał tam pod pseudonimem »Marian Cebula«, wyznawał ideologię oparcia odbudowy państwa polskiego na warstwach ludowych, a wcielał ją w życie, współżyjąc z ludem i wciągając masy wiejskie do współpracy w organizowanych przez się instytucjach. Już po paru tygodniach pobytu w Petersburgu z cechującym go zawsze realizmem politycznym doszedł do wniosku, że praca w kraju jest o wiele pożyteczniejsza od jałowych rozpraw w Dumie, to też po rozwiązaniu I Izby nie dał się już nakłonić do stawiania swojej kandydatury i oddał się całkowicie zabiegom nad utworzeniem centralnej organizacji rolników polskich. Po wielu mozolnych staraniach ustawa Centralnego Towarzystwa Rolniczego w Królestwie została zatwierdzona 9 XI 1906. Dnia 15 XII tegoż roku zjazd Kółek Rolniczych wypowiedział się za przystąpieniem do wspólnej pracy, realizując w ten sposób dążenie Ch-go do związania włościan z ziemiaństwem wspólną pracą w organizacjach rolniczych. W imię tej idei zwracał się Ch. na zebraniu inauguracyjnym C. T. R. w dniu 11 III 1907, na którym był jednogłośnie powołany na prezesa, do ziemian, ażeby »opierając organizację rolniczą o szerokie warstwy posiadaczy małorolnych, stanęli wobec nich jako równi wobec równych«. W kilka dni po uroczystości otwarcia C. T. R., 23 III 1907, Ch. zmarł nagle w Ciechanowie, w podróży na zebranie Towarzystwa Rolniczego w Płocku.

Raciborski M. w »Kosmosie« 1907, nr XXXII.

Marian Kiniorski